fredag 31. mai 2013

1: Livet held pusten: Måndag, fyrste dag

            (Til Forordet)
Tidleg i dette arbeidet tenkte eg at det har lagt seg ei einsemd over tida og menneske som lever i henne. Ho har dekt til byen her som lydlaus nysnø og gjort han ukjenneleg vakker for dei som sit attom vindauge og ser, sjølv om gatene har vorte kalde og våte for dei som går ute.
Eg såg på folk rundt meg, og på relasjonar mellom dei for å prøve å fatte. Eg spurde meg føre, diskuterte, lydde til og las andre sine tankar og teoriar. Eg freista å setje ord på aningane som eg innimellom kjende. Men tekstane datt lenge til jorda, plumpt og utan sprett. Så tok eg til å teikne og modellere. Eg laga karakterar, elta dei om, kutta dei ut og bygde dei opp att frå botne. Det vart eit langt, urovekkande og slitsamt arbeid. Til sist fekk karakterane sine eigne liv og truga med å dra meg òg inn i ei draumeverd. Men kvar gong eg minte meg sjølv på at det var røynda – ikkje fiksjonen – eg strevde med å fatte, så kom eg vidare.
Etter kvart vart arbeidet mitt til ei forteljing om ein by som godt kunne ha vore, om menneske i han som kanskje er, og om forhold mellom dei som eg kan fatte. Eg har dikta alt, alt er fantasi, alt er draumar, det er ei slags tredimensjonal simulering av det verkelege for at eg lettare skal kunne sjå korleis ting heng saman.
Å sjå til er byen stabil. Det har aldri vore jordskjelv der, der er sjeldan flaum, og stormane brukar ikkje rive med seg meir enn eit og anna tre eller morkent garasjetak. Fysikarane kallar dette for indifferent likevekt. Samfunnsvitarane har visst ikkje noko namn på det, det kan vere det som er problemet.
Eg kallar han berre byen eller byen her. Han ligg ved ein elveos, han er ikkje så gamal, men han har vanskeleg for å kome ut av sirklar han ein gong vikla seg inn i. Ein kan sjå det på skilnader mellom høgre og venstre breidd, og på refleksane til folk her. Endåtil folk som flytter til frå stader som er heilt annleise, finn seg plassar i mønsteret som har gjort seg. Folk flest vik unna for farar som trugar, nokre gonger ved å lukke auga for dei, andre gonger ved å fylke seg rundt dei som seier at dei kan utslette det som trugar. Folk trur dei lever kvar – eller kvar familie – for seg, men dei er bundne til kvarandre i ein tett vev. Dei spinn forklaringar på det som hender av det dei har å spinna med, og slik dekkjer dei til tvilen.
I tre vinterveker i fjor vart byen skaka opp av uforklarlege hendingar. Så la han seg til att. Det såg ut som at han la seg til på same vis som før, som han har brukt å liggje i all si tid. Men poenget med denne forteljinga er jo å drøfte om det verkeleg kan vere så enkelt, om det kan finnast ein så likefram snarveg til å skjøne framtida.
Eg budde ikkje her. Eg var innom, men eg flytta ikkje attende før det var for seint. Eg har vorte kjend med hendingane i ettertid, gjennom å sjå og høyre og freiste å fatte dei fragmenterte forteljingane til kvar av karakterane eg har laga og sett inn i modellen. Dei er folk som til dømes Linda Dahlin Loe og dottera Ingrid som nett hadde vendt attende til eit sannferdig liv etter tre år på flukt med hemmeleg identitet. Det var Kent Karlsen dei hadde rømt frå. Hans versjon av forhistoria var totalt ulik Linda sin, men den hadde drive han òg ut av byen. Bibliotekaren der, Eva Trotto Moe, gjorde eigentleg ikkje noko særskilt det meste av tida, men akkurat på det viset var ho kan hende den mest tidstypiske av alle. Etterforskarane, Mark S. Mekhar og Irene Guri Andersen Halvorsen, er viktige kjelder, det same er journalisten Rudolf Steiner og ikkje minst eit heilt spekter av bloggar.
Men lat meg heller ta til på forteljinga.
<blanklinje>
Det var vinter. Det var måndag morgon. Frå alle bydelane og forstadane til byen her var folk på veg, i bilar, bussar og banar. Ganske mange sykla, sjølv om det kvar dag som helst kunne kome snø. Det var ikkje lenger slik at dei alle skulle «på jobb». Dei skulle så mangt, dei skulle på kontoret, på seminar, på audition, på intervju, på kickoff, på brainstorm, på evaluering. Så dei hadde mindre som var sams enn det som låg til grunn for sirklane dei ein gong hadde vikla seg inn i.
Eit trekk som skilde denne måndagen frå andre, var at ein som kalla seg Passasjer 81, tok til med å publisere ein blogg. I to veker sende han ut to postar kvar kvardag. Så var det slutt. Han fekk ikkje mange lesarar medan han skreiv – men etterpå steig lesartala fram til rettssaka. Etterpå har dei gått i bylgjer etter kvart som nye forfattarar eller biletkunstnarar eller songarar har teke saka opp att med ulike teoriar og skuldingar om kva som skal ha hendt med han.

Den fyrste bloggposten såg slik ut:

Måndag – fyrste dag

Passasjer 81 – morgonpost:  Livet held pusten

Eg har sett deg før. Her. Du brukar ofte lese om morgonen. Men i dag les du noko eg har skrive. Og eg sit her og ser på deg. Eg ser etter avtrykk i kroppen din: Rynking i panna, nikk eller risting på hovudet, eit lite smil, eit drøymande augekast ut av ruta.
Du ser ikkje meg. Du kan sjå deg rundt, du kan setje deg på eit av desse seta som vender motsett veg, og studere folk her, men du vil ikkje finne meg. Eg vil ikkje møte blikket ditt, blunke, lette umerkeleg på den eine handa for å stadfeste at ja, det er eg, hei hei! Nei – eg vil gli inn i rekkja av lukka, innvende andlet utan blikkretning. Om nokon møter auga dine, vil ho eller han sjå hastig bort eller raudne. Om ikkje det er ein av desse få frekke, morosame som fangar deg, ein av desse som alltid er klare for ein flørt eller eit gap.
Eg er her mest kvar dag. Nett som deg. Nett som dei fleste her. Eg reiser inn, og i ettermiddag skal eg ut att. Eg snakkar sjeldan med folk. Men eg lyder, eg ser, eg legg saman. Nett som deg, når du ikkje les.
Berre les du. Eg kan fortelje deg kva som hender rundt deg. Ei dame har teke plassen til Alvarez i dag. Namna til folk kjenner eg ikkje. Så eg lagar namn til dei. Alvarez er han som ser ut til å bere så mykje alvor med seg heile tida. Eg seier «ser ut», for eg er slett ikkje sikker på om han fortener namnet. Det kan vere at han berre er humørlaus, fantasilaus, med låg sosial intelligens. Handlekraftig er han i alle høve ikkje. Han står berre og ser tomt framfor seg medan Lady Raud sit på plassen hans. Det er komisk å sjå på. Han kan jo ikkje gå og seie til henne at det er hans plass. Han kan stå der og vente på morgondagen og vone at ho aldri meir kjem att, eller at ho i alle høve set seg på ein annan plass om ho kjem. Han har ikkje sett henne før, det kan vere at noko har hendt eller skal hende, at det berre er i dag, og at han får plassen sin att i morgon.
Men han gjer ikkje det, trur eg. For Lady Raud har tenkt å reise kollektivt frå no av. Det fortel ho til alle her, ho er mellom desse som gløymer alt rundt seg når ho snakkar i telefon. Ho trur ho må snakke så høgt òg, mykje høgare enn om ho snakkar med nokon her. Så alle får høyre korleis ho instruerer ein eller annan. Dei fleste trur nok det er mannen, men det trur ikkje eg. Ho fortel kor det ligg reine underbukser, at det finst spesiell tannkrem for born, og kva som er minstekravet til ein frukost. Så ser ho mot vindauget for å spegle seg, strekkjer på leppene, glattar på håret.
Lady Raud har teke ei avgjerd, trur eg: Ho skal slutte å køyre bil, ho skal overlate til einkvan annan å bringe barnet hennar til barnehage eller skule eller dagmamma. Ho skal slutte å irritere seg over langsam kø og hakkete køyring og dogga glas og fulle parkeringsplassar. Ho skal ikkje sleppe ut klimagass og NOx. Det kan til og med hende at ho skal gjere noko fornuftig undervegs, notere på lappar kva ho må hugse, førebu seg, lese. Som du.
Alvarez ser på. Han har bil – det veit eg – men han har aldri tenkt på å bruke bilen der inne. Bil høyrer fridomen til. Den er til å laste inn Carmencita og Nieto og Nieta og vesle Torero og dra til Broder Hermano eller til den latinamerikanske klubben eller den katolske kyrkja for å le og danse og diskutere korleis politikken skulle ha vore, og kor mykje betre alt var før. Den gong Broder Hermano såg opp til han og Carmencita såg på han med attrå og Salvador Allende var landshovding i Santiago. Men han gjer ingenting. Og ho – Lady Raud – ser han ikkje.
Det ser aldri ut til å hende noko her. Det ser ut som at dette er ein stad der livet held pusten, der folk trykker seg saman for å vente medan Transportselskapet flyttar dei for tretti kroner eller eit førtidels månadskort. Det har hendt noko der dei kom frå, det skal hende noko der dei skal, dette er ein parentes. Men det er berre slik det ser ut. Under overflata av lukka, innvende andlet boblar livet i alt sitt mangfald, alt sitt drama, all si gru.
Medan du sit og les, tenkjer Alvarez over det meiningslause livet sitt. I nokre få år – frå han nett hadde lagt barndomen attom seg til han så vidt hadde passert 20 – var han med på å bygge framtid i sitt eige land, og for det vart han jaga som ein tjuv, jakta som ein kjeltring. Han måtte løfte Carmencita over muren til ein framand ambassade og trygle og be for seg, og no har han levd som ein annanrangs borgar i førti år i dette andre landet der folk tok den faste plassen hans utan ein gong å sjå han. Det beste hadde kan hende vore å gjere som Companero Salvador – å sjå nederlaget i auga og døy med ære om enn for eiga hand.
Og rett framføre han, på hans plass, sit Lady Raud og tenkjer på mord: Han som tok ungdomen hennar, batt henne til born og bufeste og så strauk ut av soga med systera hennar og alle sparepengane, han skulle ikkje hatt rett til liv, han skulle ikkje fått ande i same luft som henne, han skulle fått krype under henne og be, han skulle fått kjenne audmjukinga som ho hadde kjent det, han skulle fått hulke som ho hadde hulka, han skulle fått be som ho hadde bedd, han skulle fått høyre eit siste knepp og ein smell som ho hadde høyrt klinke og ytterdør. Ho såg seg sjølv sette foten på den kvite, blødande kroppen hans og reise armane og hyle.
Berre les du. Dette er berre byrjinga.