(Samandrag
Eva Trotto Moe
Det er fleire gode grunnar til å tru at Passasjer 81 skreiv
desse bloggpostane til Eva Trotto Moe, at han studerte henne medan ho las, og
brukte det han såg, til å treffe endå betre med neste bloggpost. Og ho las dei,
ein på veg til jobben om morgonen, og ein på vegen heim att om ettermiddagen.
Eg trur aldri ho sjølv kom på den tanken at tekstane kunne ha noko med henne å
gjere. Ho hadde det same forholdet til tekstar anten ho las om kvinnelege
diktarar i mellomalderen, eller mannlege valdsmenn i samtida: Var det godt
skrive, kunne ho leve seg inn i karakterane og handlingane. Men ho blanda aldri
den virtuelle verda ho las om, og den verkelege verda ho levde i. Ho stod på
eit verkeleg busstopp, veksla ord om vêr og vind med verkelege folk, steig inn
i ein verkeleg buss, sette seg på same plass kvar dag – og opna lesebrettet til
den virtuelle verda der Salman Rushdie, Leo Tolstoj og Passasjer 81 var.
Ho brukte alltid tida på bussen til å lese.
Etter at lesebretta kom og Transportselskapet fann på å installere trådlause
nett, hadde ho gått heilt over til å lese digitale tekstar. Ho las ikkje
nyhende, med mindre noko heilt uvanleg stod på, ho las bokomtalar, intervju med
forfattarar og bloggar. Ho hadde ramla inn på Passasjer 81 for fyrste gong
nokre dagar før, medan ho leitte etter bloggen til ein kjend forfattar. Då stod
det berre at bloggen skulle starte måndag den fyrste, og ho tinga eit
e-postvarsel.
Ho likte sekvensen om dama som ikkje forstod
kor udanna det er å snakke høgt i telefon når ein sit tett saman med andre folk
i ein buss. Ho hadde erfart det same sjølv – seinast nett no – men ho
reflekterte altså ikkje over at det kunne vere ein samanheng mellom det ho
opplevde, og det ho las. Ho tykte forfattaren skreiv om gjenkjennelege drag ved
samtida og gledde seg kvar gong ho fann gullkorn om livet slik det var, ho las
og lagra. Her i byen er det mange som trur at deira eigne erfaringar og
kjensler er like med folk flest sine, og Eva Trotto Moe var ein av dei, om enn
ho for sin del ville sagt «samtida» – ikkje «folk flest».
Mobiltelefonar er vulgære, kunne ho seie. Der
legg folk ut om kor dei har underbuksene sine, dei eig ikkje skam. Det verdige
i sjenansen vert undergrave. Men lesebrett var fint. Der kunne ein lese om dei
store spørsmåla i same stund som dei vart reiste, så å seie. Den litterære
prosessen vart sosialisert. Forfattarar kunne interagere med lesarane
gjennom sosiale medium og skape litteraturen ut av eller – tvert om – uavhengig
av kontekst.
Ho levde aleine i ein rimeleg, men
vakker leigebustad i Forstad Åsen. Biblioteket og litteraturen fylde livet
hennar. Skulle ein sjå strengt objektivt på det, var ho vel ein av dei sentrale
kulturpersonane i byen her, men det tenkte verken ho sjølv eller nokon annan
på. Ho var ingen synsar, ho vekte ikkje og søkte ikkje merksemd, ho hadde få
vener og var ikkje spesielt aktiv med å skaffe seg nye. Det gav henne tid til å
engasjere seg i prosjekta til folk som brukte biblioteket, slektsgranskarar,
lokalhistorikarar, astronomi- og språkinteresserte, folk med idear til
eviggangsmaskinar eller løysinga på mysteriet om det forsvunne Atlantis.
Utanfor biblioteket og livssirkelen
til Eva Trotto Moe krydde det av ulitterære menneske, folk som aldri kom innom
biblioteket, eller som berre kom dit nokre få gonger i livet for å låne bøker
med tips om konfirmasjons- eller bryllaupstalar. Eller folk som berre kom når
ho hadde rydda magasinet og stempla «utgått» i verk som hadde tapt i kampen for
tilværet som litterær arv. Dei brukte å kviskre langs borda med bøker til
loppemarknadsprisar. Dei leitte etter «noko av verdi», det var folk som ikkje
tykte noko i verda var interessant om ikkje dei kunne kalle det for «sitt».
For ikkje å tale om dei som kom
etterpå i raude og irrgrøne sikkerheitsdressar og ikkje såg på titlane ein
gong, berre sopte restane av livskall og åndskamp ned i dunkar av plast for
attvinning av papirmasse.
Ho irriterte seg over «folk flest»
og inst inne forakta ho dei. Men det var lenge sidan ho hadde forsona seg med
at folk i byen her aldri har vore av eitt slag. Byen her har delt seg på langs
– og han har delt seg på tvers.
Delinga har vel røter heilt attende
til den gong byen berre var ei klynge med sjøbuer rundt elveosen, ein lageleg
plass for folk til å møtast for å bytte brødkorn mot huder eller lin og veksle
nytt. Det var vel stanken frå garvinga som fekk møllarane til å trekkje over på
venstre breidd. Etter kvart som kaupangen vaks til med buer og bygg av ulike
slag, klumpa smed og seglmakar, tømmermann og feltskjer seg saman med
garvarane, medan bakar, bryggar og prest rodde over til møllene. Det vart til
ein by etter kvart. Han åt seg oppover langs elva og utover langs strender og
svaberg, med reiparbane, slippar og verkstader på den eine sida og marknad, kyrkjer
og skjenkestover på den andre. Det kom vollar rundt til vern og sikring av
toll, det kom nye ringar med stover og stallar, det kom brannar og backstein,
bruer og bordellar, brytningstider, bannbullar og bomber.
Folk klumpa seg i klassar og bura
seg i båsar og markerte seg med ulike dialektar og sosiolektar. Sjølv om det
kom bylgje etter bylgje med overmodige utfordrarar som ville gjere om på gamle
makter og måtar, så vart det berre nokre år med gnuring og gnissing og skubb og
slag, til dei òg hadde funne seg båsar å hevde seg i. Og der hadde dei sett seg
til for å vakte på neste bylgje eller neste kast av forandringsvind. Aktløyse,
vondord og fordomar mot nye som kom, og mot andre som sat, var ein like viktig
del av byen sitt lynne som dei svulstige orda dei bar fram, dei som sette seg
sjølve så høgt at dei meinte dei kunne snakke for alle.
Og ulikskapen mellom høgre og
venstre breidd heldt seg: Garvestanken låg over høgre – litteraturen lyste over
venstre.
Eva Trotto Moe snakka med sorg om kommersiell
forflating og harrykultur på høgre breidd, men heldt seg for god til å blande
seg i ordskiftet når folk derifrå kvitterte aktlaust om jåleri og verdsfjerne
ordgytarar på venstre. Ho søkte aldri noko rampelys med orda sine, men la dei
lågmælt fram på litteraturkveldar eller seminargrupper og formulerte seg slik
at det handla om Litteraturen, ikkje om Livet eller byen her. Ho var eit barn
av opplysningstida, barnebarn av rennessansen – og oldebarn av den klassiske
greske danninga.
Men ho var ikkje annleis enn andre på den måten
at ho gjerne ville vere fyrst til å oppdage komande stjerner. Difor fylgde ho
nye bloggarar som ho kom over med interesse – så lenge dei var interessante. Og
Passasjer 81 var interessant.
Passasjer 81 – kveldspost: Ein som ser
Eg kan sjå at du har denne uroa i deg att, over kor livet ditt vert av.
Er det difor du les?
Den tid eg hadde vanleg arbeid, tenkte eg stundom: Korleis kan dei som
betalar løna mi, ha tent på det eg har gjort i dag? Eg hadde ikkje alltid noko
godt svar. Men eg vart aldri sagt opp. Det var eg sjølv som til sist gjekk til
personalkontoret med avgjerda.
Kva skal du ta til med no, da? spurde Ingvild på Personal. Ho var ei
framifrå kvinne – ingenting gale å seie om henne. Ho var litt rund og triveleg.
Ho var ikkje spesielt snill, og kom du i konflikt med henne, var ho kald og
hard som stein – ho vann alltid. Men hadde du fredeleg ærend, var ho hyggjeleg
og spurde om ting som dei ikkje brukar å kome på, dei som inst inne gir katten
i deg.
Eg skal tenkje, trur eg, sa eg.
Å? sa ho. Så du har ikkje fått ein annan jobb?
Nei, sa eg. Eg skal ta ein, kan hende.
Ho forstod jo ikkje noko av det, men ho spurde ikkje meir heller. Eg
kunne jo godt ha spurt henne om kvifor ho ikkje spurde meg, men kvifor skulle
eg det? Du må gje om du skal få. Om eg skulle ha fått henne til å interessere
seg for mine draumar, måtte eg ha spurt om hennar. Eg kunne ha spurt henne om
blomar, for det var ikkje vanskeleg å sjå at Ingvild på Personal levde med
blomar. Ho sat inne i ein boks. Me som skulle snakke med henne, måtte stå på
utsida og snakke gjennom ei luke. Ho sat høgt oppe og såg ned på denne luka, og
der var blomar på begge sider – ho var rama inne av blomane. Kom me i ein
pause, stod blomane framfor luka. Ho flytta dei til side og sa «ver så god» når
pausen var slutt. Jamvel der me stod, var der blomar. Det var vel forresten ein
boks det òg. Ho sat i ein boks, me stod i ein annan. Der var blomar i begge
boksane og ei luke imellom. Så Ingvild på Personal var glad i blomar, det var
ikkje det.
Eg kunne ha sagt at eg ville verte ein som ser, ein som skjønar seg på
folk, som betraktar dei, samlar informasjon om dei og testar dei utan at dei
merkar det. Eg kunne ha sagt at folk er som blomar; eg vil dyrke dei, få dei
til å bløme, slik at eg kan sjå på dei. Eg kunne godt ha sagt at eg ville lukte på dei òg, men det hadde eg nok
ikkje sagt. Det høver seg ikkje, trur eg. Ikkje til ei dame, ikkje til ei dame
som attpåtil er rund og triveleg og sikkert ganske sanseleg.
Eg skulle òg gjerne slutte i arbeid og berre stelle blomar, ville ho
sikkert ha sagt. Men eg vågar ikkje berre kaste meg ut i det. Eg er nok for
feig.
Ja, kunne eg ha sagt, du lever livet ditt i boksar. Men der er luke
mellom dei, ville vel ho sa sagt då, og så ville eg ha sagt at ja, ja visst –
og blomar er der både i den eine boksen og i den andre.
Men eg spurde ikkje etter hennar draumar, og difor spurde ikkje ho etter
mine heller. I staden sa ho:
Då kan du få feriepengane med det same, om du vil?
Nja? sa eg, og tenkte på det som eit filosofisk spørsmål: Når du sluttar
å arbeide for å berre gå rundt og sjå og tenkje – er du då på ferie? Når du
studerer folk, samlar informasjon om dei og testar dei utan at dei merkar det –
er det då arbeid eller fritid? Er det mogleg å ta ferie om ein ikkje har
arbeid?
Eg smilte litt skrått og spurde om eg kunne kome med eit litt underleg
spørsmål, og ho smilte tilbake og sa «ver så god», og eg spurde:
Kva er arbeid?
Kraft ganga med veg, sa ho. Newton sin lov. Ta noko opp, gjere noko med
det – og så ferdig. Min jobb er å ta opp løn, betale ut til dei som gjer arbeid
for denne verksemda – og ferdig med det. Med unntak av sluttoppgjer – då er der
eit moment til: Feriepengane med det same – eller i juli?
Eg ser meir filosofisk på det, sa eg.
Greitt. Då seier me juli, sa ho.
Det kjem an på, tok eg til.
Så slepp du skatt òg, sa ho.
Greitt, sa eg.
Det er med andre ord ikkje feriefantasiar eg held på med når eg ser deg
og ser at du har ein av desse dagane der du undrar deg over kor livet vert av.
Det er ikkje arbeid heller, akkurat, eg tek det opp, men eg gjer ikkje noko med
det, eg berre ser på det. Enn så lenge.
Men dette livet ditt då som vert borte? Kva er det? Forbrenning –
formeiring – tilpassing? Potetene vert borte, middag for middag? Borna vart ungdomar
og vaksne før du nådde å verte skikkeleg kjend med dei? Kvart knep du lærte deg
vart avleggs med nye maskinar? Ja. Nei. Det er ikkje det. Det er draumane. Det
som skulle verte ein gong, det vart ikkje slik. Eller: Den gongen det skulle
verte, den kom og den gjekk, utan at det kom nye draumar. Det var vel helst det
at du tok til å sjå attende på draumane, som gjorde at du fekk den kjensla av
at livet vart borte, var det ikkje?
Så du les.
Og eg skriv. Ser du: Lady Raud skal heim att. Ho slit på ein svær
handlepose og saknar bagasjerommet på bilen sin. Den er òg raud. Alvarez kom
ikkje. Men berre ta det med ro, han kjem med neste.
Kent Karlsen
På høgre side av elva levde borna av det amerikanske
hundreåret, the free and the brave, slitarane, oppfinnarane, fiksarane,
barneborna av dei som ikkje migrerte vest over havet, oldeborna av dei
liveigne. Ein av dei, Kent Karlsen, son av skraphandlar Gunnar Karlsen og
soneson av reisande isenkramhandlar Carl Jacob Mesenius Frantzén, kom ein dag
inn på biblioteket og spurde om dei hadde ei tunn bok om byen sitt særpreg.
Eva opna munnen for å trykke han ned att i dei
skoa han nær hadde gått av seg berre ved å kome inn i hennar verd. Ho skulle
til å spørje om han då tenkte på biologiske, geologiske, antropologiske,
økonomiske, historiske eller kulturelle særpreg, men eit blaff av
omsorgskjensle slo opp i henne, og i staden sa ho:
Det trur eg nok – kan eg spørje kva du skal
bruke henne til?
Eg skal halde eit innlegg, sa han. Om korleis
byen kan rette opp ryktet sitt.
Ja vel …, sa Eva og drog på det. Ho var i
villreie om kva han meinte.
Har byen så dårleg rykte, då? spurde ho.
Du skal ikkje reise langt før du høyrer vondord
frå alle kantar, sa han. Eg veit korleis det er å vere uglesett. Eg kjenner det
att med ein gong. No har eg budd i andre byar i fire år, og eg har sett det
verte verre og verre. Eg veit korleis me kan slå tilbake. Men eg må lese meir
om kva me kan halde fram om byen sine gode sider.
Då forstår eg, sa Eva Trotto Moe. Ei bok om kva
byen kan vere stolt av. Ei tunn skrytebok!
Ho tenkte med ein gong på ei av dei mest
latterlege bøkene i samlinga, «Byen i hjarto våre» av gamleprosten, Jesper «Jippie»
Jebsen. Den var så svulstig og patetisk i si lovprising av likt og ulikt i det
han kalla «Vårherre sin augnestein» at boka helst vart brukt til høgtlesing i
lystige lag på venstre breidd. Eva våga ikkje nemne denne boka særskilt, men
tok henne med i bunka då ho gjekk og samla eit utval av lokalhistorisk og
lokalpolitisk sakprosa. Men Kent Karlsen plukka henne sjølv ut med det same,
mest av di ho var den tunnaste kanskje.
Denne ser bra ut, sa han. Ikkje rart at den er
sliten!
Den er mykje utlånt, sa ho, utan å nemne
kvifor.
Ingen hadde så langt skrive noko om Kent
Karlsen. Difor visste ikkje ho noko om han – og difor interesserte han henne
ikkje heller.
Ho lo litt i lunsjen då ho fortalde om bokvalet
til harryen som skulle halde innlegg om byen sitt rykte, så gløymde ho han. Ho
kopla heller ikkje dette då avisene seinare vart fulle av artiklar om han. Så dette
som eg etter kvart fann ut om Kent Karlsen, byggjer på heilt andre kjelder enn
henne.
Han vaks
altså opp på skraphandlartomta der gamle Carl Jacob Mesenius Frantzén til slutt
hadde slått seg ned og vorte bufast. Då Kent var liten, låg tomta for seg sjølv
ved eit jorde attom skura lengst vekke frå høgre breidd, men alt då han tok til
på skulen, hadde byen lagt seg i ein boge rundt tomta. Kvar ettermiddag vart
vesle Kent overaust med oppgraderte og tilspissa versjonar av dei forteljingane
som dei andre borna hadde høyrt foreldra utveksle ved middagsbordet, om rotet,
støvet og luktene frå skraphandlartomta. Dei vaksne spekulerte i kor lurvete
økonomien til fantane var, og kor skammeleg det var med alle uteliggarane som
samla seg der for å selje flasker, stolne kopparleidningar eller bilvrak.
Etterpå stod Kent i ein ring av leande og pirkande gutar og jenter og måtte
forsvare seg. Ein kveld kom han grinande heim. Då tok bestefaren han hardt i
armen og sa:
Grin ikkje,
gut, det hjelper deg ingenting. Du skal skjelle! Og held dei framleis ikkje
kjeft, skal du kaste stein!
Sidan gjekk
alt mykje betre. Han vart ein meister med steinar og stokkar, det gav han
sjølvtillit, og det grov under dei andre sin. Med det utgangspunktet vart han
og ein meister i å sjå sprekkane i det klassekameratane hans tenkte, trudde og
sa. Han forstod at dei kjende seg lukkelege, sterke og samde når dei stod i
ring og ropte i kor, om det var godt eller vondt det dei ropte. Men han lærte
òg at om han tok dei ein og ein, så var dei tvilande og formelege. Han kunne
truge og få dei til å krype av redsle – og han kunne ta dei med det gode og få
dei til å krype endå meir medgjerlige av takksemd for at han ikkje slo eller
ikkje steina eller ikkje sa det stygge dei var reddast for at han skulle seie.
Då kunne han få ut av dei alt dei hadde høyrt av aktløyse, vondord og fordomar
om kvarandre og kvarandre sine foreldre. Etter kvart hadde han noko på alle.
Han vart den fremste til å rope når dei stod i ring, og han vart den sterkaste
og den som visste mest – når han var med ein og ein.
Når han tok dei med det gode, var han og ein
meister til å vekkje medynk. Best verka det på bestefaren. Den gamle elska
guten over alt på jord. Han trudde alt guten sa, og heldt seg ikkje for god til
å kaste stein sjølv når han vart oppøst nok av Kent sine forteljingar. Nokre av
desse strengane som klang så sterkt i bestefaren, kunne finnast hos dei fleste
menneske – særleg hos kvinner – og Kent vart ein meister til å få dei òg til å
vibrere med når han tok folk med det gode.
Medynk har den underlege verknaden at den i tur
vekkjer det dårlege samvitet i folk. Ikkje berre kjennest det vondt å stå
framfor ein stakkar – mange kjenner seg skuldige òg. For ei stund i alle fall.
Om Kent Karlsen forstod dette, eller om han berre tok det reint intuitivt, skal
vere usagt. Uansett lærte han seg å spele på alle tre kjenslene. Han vekte
medynk, verkande samvit og redsle i folk rundt seg, ei kjensle om gongen eller
alle tre samstundes. Slik hadde han lært seg dette med å skaffe seg makt. Han
kunne dominere einskildmenneske, han kunne stilne samla flokkar – og han kunne
få dei til å snu seg mot andre enn han sjølv.
Han ville ikkje ta over skraphandlarverksemda
då han vart vaksen. Men handle ville han: Han handla bilar frå han var fjorten,
seinare vart det teppe, videoar, mobiltelefonar, aksjar og eigedomar. Han steig,
og han datt, han var høgt oppe og djupt nede etter konjunkturar, hell og uhell.
Aktløyse, vondord og fordomar svinga like sterkt – dei var på topp når butikken
var på botn, og når pengane rulla inn att, bleikna fantestempelet.
Kva anna enn sjølvskryt er det byen må slå
tilbake med, då? spurde Eva.
Angrep er det beste forsvar! sa Kent Karlsen.
Til avsnitt 3
Boka er i sal så lenge opplaget held
Norli Galleriet bokhandel, Bergen
Bokkkilden
Tanum nettbokhandel
Haugen Bok